Anneke van Wolfswinkel

We reizen zonder kaart, van Eindhoven naar Zuid-Limburg. De telefoon is leeg, de tomtom is kwijt, en we dwalen door het landschap dat glooiend en groen onder een hoge blauwe zomerlucht ligt. Ons reisdoel is de zandmijn in het Savelsbos, die ergens bij Cadier en Keer moet liggen. Lonny van Ryswyck is er eerder geweest, maar het bos laat zich moeilijk terugvinden. We missen een afslag, stuiten tot twee keer toe op dezelfde wegafzetting. De wegen worden smaller, grind en zand knerpen onder de banden. Uiteindelijk parkeren we maar op de gok, naast een ommuurde begraafplaats, en gaan we te voet verder, het bos in. Het pad voert omhoog en ligt bezaaid met brokken vuursteen. Nog steeds onzeker of we ons doel wel zullen bereiken passeren we een oude mergelgroeve, die de bodem onder de bomen laat zien als een getekende dwarsdoorsnede uit een geologieboek. Dan, na een bocht, ligt hij daar plotseling: de zandmijn. De plek lijkt op een openluchttheater; een groeve die grofweg halfrond is, met steile wanden van roestrood zand. De bomen zijn hoog en staan rond de open plek dicht opeen. Het enige dat je hoort is het ruisen van bladeren en het zingen van vogels.

Dwalen is essentieel voor de werkwijze van AtelierNL, vertelt Van Ryswyck. 'Als je reist zonder vastomlijnd plan, ga je écht kijken, en vragen stellen naar het hoe en waarom van alles wat je tegenkomt. Je kan ook thuis blijven en kennis vergaren, en dan hoef je de reis niet meer te maken. Maar dan mis je de cadeautjes van het toeval.'

 

In 2010 maakten Van Ryswyck en Nadine Sterk, die samen AtelierNL vormen, de Zandreis. Onderzoeksvraag was of ze van verschillende soorten zand zelf glas zouden kunnen maken. Ze wisten, of vermoedden, dat verschillende zandsoorten verschillende kleuren glas zouden opleveren – net als verschillende kleisoorten verschillende kleuren keramiek geven. Iets van voorkennis hadden ze wel, bijvoorbeeld over de Romeinen, die al kleurloos glas maakten van wit zand, dat ze nabewerkten met kleurstoffen. Sterk en Van Ryswyck kozen ervoor om op hun reis de sporen van de Romeinen als losvaste leidraad te nemen, en trokken weken lang door Nederland, België en Frankrijk. Toevalligheden, mensen die ze tegenkwamen, en hun intuïtie leidden hen naar zand op plekken waar een verhaal in zat. Overal namen ze één emmertje mee.

 

In het atelier onderzochten ze hun vondsten. In Nuenen vonden ze een geoloog, Foppe de Lang, die puur op het oog de samenstelling van het zand, de korrelgrootte, het gehalte aan ijzer en mineralen, en de geologische afzettingslaag kon analyseren ('wat die man kan is echt keivet'), en gingen op zoek naar glasblazers. Van Ryswyck: 'Al sinds 2000 jaar wordt wereldwijd alleen zuiver wit zand gebruikt om glas te maken, dus er bestaan geen recepten voor het werken met andere soorten zand. We hebben alles zelf moeten uitvinden.' Geen glaswerkplaats wilde het riskeren om 'vervuild' zand in hun ovens te stoppen, dus bouwden ze zelf een eigen oven. De lange weg vol proeven, onderzoek en omwegen leidde uiteindelijk, tijdens de Dutch Design Week van 2016, tot de presentatie van het eerste ZandGlas. Een karaf en drie glazen, transparant met een heel lichte groenzweem, gemaakt van zand van de Zandmotor: opgespoten zand voor de kust van Scheveningen.

Voor we vertrokken heb ik in de Eindhovense werkplaats van AtelierNL het nieuwe, tweede ZandGlas gezien. De karaf en glazen zijn van dezelfde stoere vorm, maar de kleur is totaal anders: bronsgroen. Het is dit voorjaar geblazen door meesterglasblazer Gert Bullée. Belangrijkste grondstof: zand uit de zandmijn in het Savelsbos.

 

We lopen omhoog langs de randen van de groeve, soms glijdt een voet even weg over het steile pad. Van Ryswyck hurkt neer en laat het zand door haar handen gaan. 'Het is een stroef soort zand, heel anders dan aan het strand. Al het zand is ooit rots geweest, ergens op aarde, iedere zandkorrel heeft een reis afgelegd van soms miljoenen jaren lang. Als ik met zand speel, gedachteloos, voel ik me opgenomen in die tijd. Dat is overweldigend, je voelt hoe klein je bent en dat de wereld niet om jou draait. Dat is ook heilzaam, het maakt me kalm.'

 

Zand is, in al zijn verschillende variaties, de meest voorkomende grondstof op aarde. En in iedere zandsoort, op iedere plek, schuilt een verhaal. Die verhalen wil AtelierNL vertellen, en in de vorm van een karaf met glazen tot in de huiskamers van mensen brengen. Verhalen over kustversterking en de eeuwenlange strijd tegen het water, of over Romeinen die zich in Zuid-Limburg vestigden en hier in het Savelsbos zand wonnen voor het aanleggen van hun wegen. Maar er is een groter verhaal dat óók verteld moet worden. Over de schaduwkanten van de geoliede machines van de industrie, en over nieuwe mogelijkheden voor productie.

 

De Zandreis leidde Van Ryswyck en Sterk onder meer naar de 'Belgische Sahara', een groot witzand-gebied bij Lommel. Het zand dat hier gewonnen wordt is van een zeldzame en zeer gewilde zuiverheid, en wordt over de hele wereld verscheept. Voor de glasproductie wordt het zand verwerkt tot granulaatkorrels, glasachtige knikkers, die de grondstof vormen voor alle vormen van glasproductie, van ramenfabrikanten tot de ambachtelijke glasblazer. 'De man die ons daar rondleidde keek ons vol ongeloof aan toen hij ons emmertje zag en hoorde dat we zelf glas wilden maken van lokaal zand. Hij vond het een krankzinnig idee. De industrie werkt op een totaal andere schaal dan wij. Een grote glasfabrikant vertelde dat wanneer hij de fabriek een minuut zou stilleggen, hem dat 10.000 euro zou kosten. En wenste ons veel succes.'

Met hun ZandGlas wil AtelierNL laten zien dat je heel anders naar grondstoffen en productie kan kijken. Van Ryswyck: 'De industrialisering heeft ongekende welvaart gebracht. Maar we hebben ons steeds gericht op het zo efficiënt mogelijk produceren van zo veel mogelijk spullen, waarvan we ons beginnen te realiseren dat we die helemaal niet nodig hebben. Ook de vervuiling is een groot nadeel. Dat systeem loopt tegen zijn grenzen aan. Je ziet nu dan ook dat steeds meer mensen behoefte hebben aan voedsel dat lokaal verbouwd is, of gebruiksvoorwerpen die gemaakt zijn zonder de natuur te forceren. Nadine en ik hebben dat altijd gedaan: kijken wat de omgeving biedt, en uitproberen wat je van die grondstoffen kan maken.'

Van Ryswyck laat nog een handvol zand door haar vingers gaan. 'We willen de industrie veranderen. Als we kennis over oude ambachten, zoals het maken van glas, op de één of andere manier kunnen laten samenkomen met onze grote technologische kennis, kunnen we dichter bij de natuur blijven én kwalitatief mooiere dingen maken. Het is toch fantastisch dat je van dit zand zo'n prachtige donkergroene kleur glas krijgt?'

 

Het verhaal van het Savelsbos-ZandGlas gaat óók over het 150-jarig bestaan van de provincie Limburg, dat dit jaar gevierd wordt. Om dat verhaal kracht bij te zetten blies Gert Bullée, geassisteerd door Sterk en Van Ryswyck, het eerste servies van Savelsbos-ZandGlas op 11 mei, op dezelfde dag dat de provincie Limburg haar 150ste verjaardag vierde. Van Ryswyck: 'Het Limburgs volkslied begint met een zin over 'bronsgroen eikenhout'. Dat dit Limburgse zand bronsgroen glas oplevert, is precies het soort toeval waar ik heel gelukkig van word.'

​

Gepubliceerd in ZuiderLucht, 1 september 2017