Mijn onderbewuste, dat walmende moeras van angsten en driften, drukt zich in mijn dromen nogal praktisch uit. Zo heb ik al vaak, in talloze varianten, gedroomd dat ik mij tot mijn grote schrik realiseer dat ik nog steeds niet afgestudeerd ben. Al jaren lang bezoek ik nauwelijks meer colleges, en ik ben al lang de tel kwijt van het aantal studiepunten dat ik nog moet halen. Dus sla ik aan het rekenen, zoek uit waar mijn collegezalen ook alweer waren, onderneem vruchteloze pogingen om mijn docenten en studiegenoten te traceren. De opluchting bij het ontwaken maakt deze droom iedere keer weer de moeite waard.
Een andere terugkerende droom gaat over een kamer of flat die ik nog altijd huur, terwijl ik al lang en breed in een huis woon met mijn gezin. Ook hier zijn de overwegingen praktisch van aard: dat is toch veel te duur, ik kom er eigenlijk ook nooit meer, en zou ik die ongebruikte nieuwe bank die in die huurflat staat (hout met zwart leren kussens) niet beter op mijn werkkamer thuis kunnen zetten?
Natuurlijk zeggen deze dromen heus wel iets over die angsten en driften van mij, maar ze nemen zelden of nooit een angstwekkende of driftige vorm aan: geen tweekoppige monsters, geen slijmerige gedrochten, geen gevleugelde paarden of grijnzende saters in mijn nachten.
Voor Odilon Redon (1840-1916) was dat schijnbaar anders. In het Kröller-Müller Museum trok de stoet voorbij, strak ingelijst, maar rechtstreeks uit dat moeras. De cyclopen, zwevende koppen, oogwezens met vissenstaarten, uit het duister opdoemende vrouwenlichamen, bootjes met schimmige schippers op een mistige rivier. Redon illustreerde ook graag de visioenen die ánderen optekenden, zoals ‘De verzoeking van de Heilige Antonius’ van
Gustave Flaubert.
Ik herken die manier van dromen niet. Wel van talloze afbeeldingen, maar niet uit mijn eigen ervaring. Anderen, vooral in de tijd van Redon, deden dat ongetwijfeld wél. Het was onder kunstenaars in die tijd een ware rage: het spookachtige, de onzichtbare krachten, geesten die rondwaarden in verlaten huizen en boven vennen, femmes fatales die mannen met hun lange donkere haar in hun macht krijgen. Het was ook de tijd van Richard Wagner, en van Sigmund Freud – zijn ‘Traumdeutung’ (Droomduiding) verscheen eind 1899.
Kijkend naar die wezens uit mythen, dromen en visioenen dacht ik aan kunstenaars die vóór en na Redon diezelfde onderstroom aanboorden, ieder op zijn eigen wijze en in de context van zijn eigen tijd. Het begint bij Jheronymus Bosch (1450-1516), die nog lang een vreemde eend in de bijt bleef met zijn bizarre verbeelding.
Ik zie pas in de 19e eeuw die stroom weer aan de oppervlakte komen, bij Francisco de Goya (1746-1828) (Anderen zijn er ongetwijfeld geweest, in de tussenliggende eeuwen, maar ik heb ze niet paraat.) Hij schuwde de meest duistere krochten van zijn angsten ook niet: de waanzinnige blik in de ogen van Saturnus die zijn eigen kind verslindt, zou je zomaar tot in je dromen kunnen achtervolgen.
Bij zijn iets jongere tijdgenoot William Blake (1757 - 1827) ligt ook een sterke en zeer eigenzinnige nadruk op droom- en visioenachtige beelden.
Eind negentiende eeuw werden kunst en literatuur overspoeld met beelden uit het onderbewuste, collectief of individueel, van 'gothic' verhalen tot de meest buitenissige esoterische opvattingen. In die stroom werkte dus ook Redon.
Het surrealisme van de vroege 20ste eeuw ging natuurlijk helemaal los, met het verbeelden van dromen en het op alle mogelijke manieren omzeilen van de rede. Ook Dalí putte overigens inspiratie uit de verhalen van de verzoeking van de Heilige Antonius.
En vandaag de dag hebben we Paul Klemann (1960), die zeer levendig droomt en al die dromen tekent. Die van de Domtoren is toch wel ontroerend. En ook best een béétje praktisch, ergens.
De expositie 'Odilon Redon, la littérature et la musique' is nog te zien t/m 9 september 2018.
www.krollermuller.nl